Wielki Szlak Herbaciany

Któż z nas nie lubi napić się gorącej herbaty? Napojem  tym, aromatycznym, rozgrzewającym, korzystnym dla zdrowia, delektować się można zarówno w domowym zaciszu, jak i tłocznej i głośnej kawiarni, a bogactwo jego odmian daje duże możliwości wyboru. Zachęcam do lektury artykułu na temat Wielkiego Szlaku Herbacianego (ros. „Великий чайный путь”). To nie lada gratka dla prawdziwych koneserów herbaty, którym nie wystarcza lakoniczna informacja, iż ojczyzną ich „napoju życia” są Chiny.

Przeczytaj także interesujący tekst o tradycyjnych rosyjskich samowarach.




Rys. http://www.baikaltravel.ru/
printtext.php?id=28

  Dzieje herbacianego szlaku są przedłużeniem średniowiecznej historii rozwoju dyplomatycznych, handlowych oraz kulturowych więzi między narodami Eurazji. Rozkwitowi tych wzajemnych stosunków towarzyszył rozwój szlaków komunikacyjnych, które, w zależności od okresu, odgrywały rolę dróg migracji plemion oraz narodów, wojennych ekspedycji, misji dyplomatycznych i religijnych, czy też szlaków kupieckich.

Pierwszy w historii Eurazji handlowy szlak, nefrytowy, powstał jeszcze w paleolicie, zaś w epoce istnienia wielkich koczowniczych cywilizacji środkowoazjatyckich funkcjonowały już wszystkie podstawowe drogi, łączące Wschód z Zachodem. Wielki Szlak Jedwabny pojawił się podczas rządów państw Hanów oraz Hunów. Ponadto oddano wówczas do użytku drogi, które w XVI-XIX wieku przekształciły się w Wielki Szlak Herbaciany.

Historia handlu herbatą ściśle wiąże się z dziejami stosunków rosyjsko-chińskich, obejmujących okres od XIV do XIX stulecia. Pierwsze informacje o Rusi i jej mieszkańcach pojawiły się w Chinach z chwilą objęcia przez dynastię Yuan władzy w Mongolii, której kolonią były Chiny. Z rosyjskich żołnierzy najemnych sformowano w tym czasie pod Pekinem „ochronny pułk rosyjski” – połączenie hańskiej gwardii, wyróżniające się specyfiką wiernopoddaństwa. W 1332 roku liczba żołnierzy doszła do kilkunastu tysięcy. Dowodził nimi słynny wódz Baian. Po upadku dynastii Yuan, co miało miejsce w 1368 roku, rosyjski pułk najprawdopodobniej uciekł z Mongołami na zachód. Po tym wydarzeniu, w okresie rządów dynastii Ming,  nie spotyka się wiadomości o Rosjanach w źródłach chińskich. W rosyjskich latopisach z XIV wieku znajduje się wyłącznie wzmianka o Chinach, jako państwie poddanym Mongołom. Stosunki Rusi z państwami Wschodu zaczęły się stopniowo ocieplać po usunięciu z jego terytorium Mongołów. W 1472 roku Afanasij Nikitin przywiózł informację o istnieniu kraju „Chataj” i możliwości dotarcia do niego z Indii drogą lądową.

Nowym etapem w historii stosunków rosyjsko-chińskich był wiek XVI, kiedy w Europie i Rosji znacznie wzrosło zainteresowanie Chinami. Droga morska, odkryta wcześniej przez Marco Polo, była szlakiem niezwykle długim, a wiedza geograficzna o Chinach, sąsiadujących z nimi krajach i lądowej drodze prowadzącej z Europy, nader uboga. Z tego powodu Europejczycy zaczęli poszukiwać krótszej i mniej niebezpiecznej, morskiej bądź lądowej, drogi do Chin, prowadzącej przez Ruś. Największe zasługi na polu eksploracji Wschodu, od Syberii aż do Pacyfiku, przypadły rosyjskim najemnikom, w pierwsze kolejności Kozakom-pionierom, którzy zbierali pierwsze informacje o tym kraju. Podczas rządów cara Wasyla Szujskiego, w 1608 roku, wojewoda wołyński z Tomska wyprawił posłów do Altan-chana, ówczesnego władcy północnej Mongolii oraz Dżungarii. Jednakże z powodu wojny między Altan-chanem a Kałmukami poselstwu nie udało się dojechać do miejsca przeznaczenia. W 1616 roku odprawiono nowe przedstawicielstwo pod przewodnictwem atamana Wasyla Tiumeńskiego. Dotarło ono do koczowiska  Altan-chana, a ataman ustanowił z nim przyjazne stosunki, a także dowiedział się wielu nowych rzeczy, jednak nie zdecydował się pójść dalej i zawrócił do Moskwy. W 1619 roku do Pekinu odprawiono grupę Kozaków z Iwanem Petlinem na czele. Petlin przywiózł szczegółowe wiadomości o drodze do Chin, mapę tego państwa oraz gramotę od władcy dynastii Ming. 

W połowie XVI wieku, angielska „Kompania Moskiewska”, otrzymawszy od cara Iwana IV prawo do swobodnego handlu z Rosją, zaczęła szukać nowej lądowej drogi na Wschód i jednocześnie wspierając się na północnych portach rosyjskich na Morzu Białym, starała się znaleźć północno-wschodnie przejście, omijając Oceany Atlantycki i Indyjski, kontrolowane przez Holendrów oraz Hiszpanów. Po przyłączeniu Syberii do Rosji Anglicy starali się o otrzymanie od rosyjskich władz zgody na poszukiwanie drogi z Indii do Chin z wykorzystaniem syberyjskich rzek, jednakże projekt ten został przez rosyjskich rządzących odsunięty.

Podróże rosyjskich dyplomatów do Chin w okresie panowania cara Aleksieja Michajłowicza spotykały się z życzliwymi reakcjami chińskich władców z dynastii Ming, lecz po jej upadku i nastaniu dynastii Qing, stosunki te zmieniły się. Młode, agresywne państwo Qing rozprzestrzeniało swoje rządy i ekspandowało w wielu kierunkach, występując przeciwko Mongołom, Oiratom, Korei. Po przyłączeniu do Rosji znaczącej części Przyamurza, dynastia podejmowała próby wyparcia Rosjan znad Amuru, gdzie zostały skierowane wojska mandżurskie.

Postępy w podbijaniu ziem na Zabajkalu i Przamurzu wyzwalały strach u chińskich polityków z dwóch przyczyn. Po pierwsze naruszało to ich wewnętrzną doktrynę o niemożności sąsiadowania z silnym państwem, a takim była Rosja, a z drugiej strony utrudniało realizację planów podporządkowania sobie obszarów mongolskich. Chiński dwór carski miał ambicje uczynienia z Rosji swojego wasala, Rosja natomiast chciała uzdrowić dobrosąsiedzkie stosunki w dziedzinie handlu. W 1663 roku władze Rosji wysłały do Chin poselstwo w imieniu cara, na czele którego stanął doświadczony dyplomata Mikołaj Gawriłowicz Spafarij. Misja nie odniosła sukcesu, jednak podróż Spafarija miała ogromne znaczenie. Wzbogaciła ona wiedzę o informacje na temat imperium dynastii Qing, dała możliwość rozwinięcia kolejnych narzędzi i kierunków polityki zewnętrznej władz rosyjskich względem stosunków z Chinami.

Jednym z zadań misji było rozwinięcie stosunków handlowych, czemu chińskie władze nie przeszkadzały, i w 1666 roku odprawiono pierwszą karawanę kupiecką z Moskwy w kierunku Chin. Na jej czele stali syn bojarski Iwan Pepiew oraz kupiec z Buchary Sektuła Ablin. Bucharscy kupcy często spełniali rolę pośredników w relacjach handlowych Rosji z krajami wschodnimi. Nie bacząc na straty oraz duże wydatki targowe, całkowity wynik wymiany handlowej Ablina w Chinach okazał się bardzo korzystny dla rosyjskiego skarbu. Dochód z handlu w Pekinie wyniósł prawie 100%. Przywiezione z Chin towary dały zaś zysk w wysokości ponad 300%. Fakty te wyzwoliły niesłychane zainteresowanie w kręgach rządowych oraz kupieckich w kwestii handlu z Chinami. Jednakże w ówczesnych czasach na drodze jego rozwoju stały niemałe trudności – szlak przechodził przez tereny kałmuckie i mongolskie, co groziło grabiącymi najazdami koczowników na karawany.

Ośrodkami, które zapewniały ochronę karawanom wielkiego szlaku herbacianego, jednocześnie będąc prawdziwymi centrami handlowymi, stały się ostrogi (forty), które zaczęto budować na Syberii i Zabajkalu. Szczególnego znaczenia nabrały ostrogi: Irkucki, Udiński (później miasto Wierchnieudińsk, dzisiaj Uład-Ude, będące stolicą Buriacji) oraz Nercziński (współcześnie miasto Nerczińsk w Obwodzie Czytyjskim). Pierwsze rosyjskie karawany kupieckie zaczęły zatrzymywać się w Ostrogu Udińskim już w 1680 roku, a po podpisaniu przez posła Rosji Fiodora Aleksiejewicza Gołowina w 1689 roku „Traktatu Nerczińskiego” o ustanowieniu swobodnego handlu między Rosją i Chinami, Ostrog Udiński zaczął osłaniać, od napaści koczowników z Południa oraz Zachodu, dolinę rzeki Udy, przez którą przechodził główny szlak, prowadzący w okolice Nerczińska.

W końcu XVII i na początku XVIII wieku szlak ten wiódł przez Angarę, Bajkał, Selengę aż do miasta Wierchnieudińska, a dalej przez Udę do Jeziora Erawińskiego, a stamtąd rzekami Czitinką oraz Sziłką do Nerczińska, który przerodził się w główny ośrodek handlu z Chinami. Szlak ten przez długie lata sprzyjał zacieśnianiu dyplomatycznych oraz handlowych relacji rosyjsko-chińskich. Oprócz tego, przez Wierchnieudińsk rzeką Selengą wiodła droga do Mongolii, gdzie w Ugrze (dziś miasto Ułan-Bator – stolica Mongolii) odbywały się targi kupieckie. Tymi dwoma szlakami poruszały się wielkie karawany państwowe, jeździło mnóstwo ludzi najemnych, a także kupców, którzy prowadzili handel prywatny. Handel w Nerczińsku nie przybrał oczekiwanych rozmiarów, wymiana towarów po obu stronach była niesystematyczna, handel przerywany był z powodu częstych utarczek z ludnością miejscową, a oprócz tego sprzeciwiały się mu władze mongolskie. W związku z tym w 1719 roku do Pekinu zostało skierowane poselstwo, na czele którego stał minister, kapitan gwardii Lew Izmaiłow. Towarzyszył mu sekretarz Lorenc Łang, który podczas tej podróży zebrał interesujący materiał na temat historii relacji rosyjsko-chińskich na Syberii i napisał pracę pt. „Opisanie Państwa Chińskiego”. Dzięki tej wyprawie mogła zostać ponadto utworzona nowa, bardziej szczegółowa mapa całego szlaku. W Pekinie Izmaiłow witany był z dużymi honorami, miał dwanaście audycji u władcy i dostarczył podarunki, ale, za wyjątkiem zgody na pozostawienie Łanga w charakterze agenta handlowego oraz wznowienia działań kupieckich, niczego konkretnego nie uzyskał.

Taki obrót spraw nie satysfakcjonował władz rosyjskich. W 1727 roku, za rządów carycy Katarzyny I, został odprawiony do Chin poseł Łukicz Władysławicz Raguziński. Po długotrwałych negocjacjach nad rzeką Burą, zawarł on z Chinami nowy traktat, który w nieco zmienionej wersji ratyfikowany został w 1728 roku nad rzeką Kiachtą. Umowa ta ustanawiała granicę między oboma państwami, zawierała decyzję o założeniu miasta Troickosawsk, w odległości trzech wiorst od którego utworzono rosyjską słobodę kupiecką – Kiachtę, oraz chińskie kupieckie miasto Majmaczen. Od tego czasu Kiachta stała się głównym ośrodkiem rosyjsko-chińskiego handlu. Majmaczen istniał aż do XX wieku, a potem został zburzony. Dzisiaj na jego miejscu znajduje się rosyjsko-mongolska granica oraz miasta Ałtan-Bułak (Mongolia) i Kiachta (Rosja). Po założeniu Kiachty rola Wierchnieudińska, jako głównego centrum przeładunkowego oraz ośrodka redystrybuującego towary, została utrzymana. Stał się on jednym z najważniejszym punktów handlu hurtowego towarami z Chin. Pobierano tam cła oraz kontrolowano cały handel z Chinami i Mongolią. Wkrótce miasto było już prawdziwym handlowym centrum całego Zachodniego Zabajkala.
<br />

Karawany państwowe kierowane do Chin miały dosyć złożoną strukturę. Kierował nimi pełnomocnik kupca, a w ich skład wchodzili także: komisarz rządowy, czterech podatkobiorców oraz oficer gwardyjski z ochroną wojskową w postaci stu Kozaków. Całkowita liczba administracji i ochrony karawanów państwowych dochodziła nawet do dwustu osób. Organizowane były one raz na trzy lata, a pokonanie drogi zajmowało im rok w jedną stronę. Sprzedaż towarów rosyjskich oraz zakup chińskich trwał kilka miesięcy.

Monopol państwowy na handel z Chinami istniał ponad 60 lat, lecz ponieważ nie przynosił znaczących zysków, caryca Katarzyna II w 1762 roku zakazała wyprawiania państwowych karawanów i wprowadziła swobodny handel dla wszystkich kupców w Kiachcie. Był to punkt zwrotny w dziejach kupieckich rosyjsko-chińskich stosunków. Karawany państwowe sprzyjać odtąd zaczęły ustanowieniu ciągłych kontaktów między rządami Rosji i Chin oraz dawały możliwość, przy okazji handlu, decydować o kwestiach politycznych. W owym czasie na Syberii rozwijać się zaczęła klasa kupiecka, wielu syberyjskich kupców stało się szeroko znanych, także w kręgach rządowych.

Fot. http:/www.baikaltravel.ru/printtext.php?id=28

Podstawowymi towarami, przewożonymi z Rosji do Chin były: futra, skóry, rękodzieło, galanteria, dzianina, sukno, włókno, artykuły spożywcze, tiumeńskie dywany, tomska mąka, miód, masło, ryba mrożona, świece stearynowe, mydło, wyroby żelazne i inne towary. Z Chin natomiast przywożono: złoto, srebro, perły, drogocenne kamienie, drogie jedwabne i bawełniane tkaniny, żywność oraz inne towary. W owym czasie Chiny były wielkim, znanym na cały świat dostawcą herbaty. Dlatego rosyjscy kupcy chcieli zainteresować rynek tym towarem. Początkowo herbata zaczęła być spożywana jedynie przez lokalną ludność na Syberii oraz w okolicach przykaspijskich. Z czasem jednak stała się w Rosji najbardziej popularnym napojem, wypierając stopniowo tradycyjny kwas, i z tego powodu była później jednym z najważniejszych przedmiotów rosyjsko-chińskiego handlu, a ponadto pomogła utrzymać dobrosąsiedzkie stosunki między tymi dwoma krajami. Dzięki herbacie szlak kupiecki nazwany został „Wielkim Szlakiem Herbacianym”, a Kiachta zyskała miano „rosyjskiej stolicy herbaty”. Było to jedyne na świecie „miasto milionerów”. Obrót handlowy w niektórych latach sięgał do trzydziestu milionów rubli.

Władze rosyjskie, dla których handel herbatą okazał się niezwykle dochodowy, dążyły do utrzymania wysokiego stopnia eksportu tego chińskiego towaru i popierały jego redystrybucję do krajów Europy Zachodniej. W połowie XIX wieku to właśnie herbata stanowiła około 95% wartości rosyjskiego importu z Chin. Zainteresowanie Chin rynkiem rosyjskim wzrosło w szczególny sposób po tym, jak Anglia zaczęła pomyślnie zakładać herbaciane plantacje w Indiach oraz na Cejlonie. Wytyczony został morski szlak z Guangdong w Chinach do Odessy, przypieczętowujący Traktat Petersburski, w rezultacie czego objętość handlu wzrosła jeszcze bardziej. Herbata i inne chińskie towary pojawiać się zaczęły już nie tylko w miastach Syberii i całej Rosji, ale także w krajach Bliskiego Wschodu i Europy Zachodniej. Kiachta stała się centrum sprzedaży futer napływających tam z Syberii, Kamczatki i rosyjskiej Alaski, a także tych zagranicznych, przywożonych z Norwegii, Kanady czy USA.

Duży wpływ na rosyjski handel miała Spółka Rosyjsko-Amerykańska Grigorija Iwanowicza Szelechowa, później połączona z Irkucką Spółką  Komercyjną, której przewodniczył „naczelny” kupiec Jelnikow. Utworzona w 1798 roku kompania otrzymała od rosyjskiego rządu ogromne przywileje. W jej władaniu znalazła się ziemia na terenie północno-wschodniego wybrzeża Ameryki w okolicach Cieśniny Beringa, a także Kuryle, Aleuty oraz inne wyspy na Pacyfiku. Spółka otrzymała zezwolenie na odkrywanie nowych obszarów, zakładanie na nich osad i niczym nieograniczoną możliwość prowadzenia spraw handlowych. Spółka Rosyjsko-Amerykańska podstawowymi towarami importowanymi do Kiachty uczyniła futro bobrów, selskinów oraz inne cenne futra. Stała się pionierem w kwestii rozprzestrzenienia chińskich towarów w północnej części kontynentu amerykańskiego.

Geografia Szlaku Herbacianego jest niezwykle obszerna. Szlak ten posiadał wiele dróg lądowych i morskich, odchodziło od niego wiele odnóg, prowadzących do różnych rosyjskich guberni. Na szlaku tym istniało wiele jarmarków, przy czym targów z dużym obrotem handlowym było 20, a ze średnim – 5. Najwięcej było jarmarków małych – 96. Najsłynniejszymi były: kiachtański, wierchnieudiński, irkucki, jenisejski, nerczyński, mangazejski, tarski, sugrutski, turuchański, irbicki, makariewski (niżegorodski) i  moskiewski.

Komunikacja karawan z Rosji do Chin i z powrotem odbywała się następującą drogą: Moskwa – Peresław-Zalesskij – Jarosław – Kostroma – Wołogda – Ustiug Wielki – Niżnienowogrod – Irbit – Solikamsk – Jekaterinburg – Wierchoturie – Turyńsk – Tiumeń – Tobolsk – Tomsk – Omsk – Iszim – Nowosybirsk – Krasnojarsk – Kańsk – Jenisejsk – Ilimsk – Niżnieudińsk – Irkuck – Wierchnieudińsk – Selengińsk – Kiachta – Sajszana – Ugra – Erh-Hoto – Kałgan – Pekin oraz inne miasta i osady. Tym właśnie szlakiem podążały karawany z Pekinu do Moskwy. W Pekinie funkcjonowała rosyjska kupiecka faktoria, odgrywająca niesłychanie wielką rolę w rozwoju handlu.

Rys. http:/www.baikaltravel.ru/printtext.php?id=28

W rejonie Zabajkala istniały lądowe szlaki poprzez pasmo górskie Chamar-Daban (trakty: Udingiński, Iwanowski, Chamar-Dabański, Igumnowski, szlak Krugobajkalski), a także wodne drogi przez Bajkał i po Selendze. Przy szlakach tych zbudowano sioła Kabańsk i Mysowaja (dziś miasto Babuszkin).

Na przestrzeni XIX wieku Moskwa starała się zostać, choć nie jedynym, to dominującym centrum dystrybuującym towary w europejskiej części Rosji. Z Moskwy herbata była wożona do stolicy państwa – Sankt-Petersburga. Do połowy XIX wieku znajdował się tam jeden tajny magazyn, podczas gdy w Moskwie, już w 1647 roku, istniało ponad 100 specjalnych magazynów na herbatę i ponad 300 zakładów, wiążących swą działalność z tym towarem.

Całkowita długość szlaku wynosiła 9-10 tysięcy kilometrów. Szlak herbaciany był jedną z wielkich handlowych dróg, łączących rozliczne obszary i cywilizacje. Odegrał ogromną rolę w historii rozwoju ludzkości i ustanowienia handlowo-ekonomicznych, dyplomatycznych oraz kulturowych związków między narodami na równi z takimi szlakami, jak: nefrytowy, jedwabny, solny, cynamonowy, ołowiany czy niewolniczy. Pod względem objętości handlowego obrotu szlak herbaciany był drugim po Wielkim Szlaku Jedwabnym. Istniał ponad 200 lat, mając ogromny wpływ na społeczno-gospodarczy oraz kulturalny rozwój Rosji, Mongolii oraz Chin. Znaczące środki, pochodzące z państwowego skarbu, oraz wielkie kapitały kupców przyczyniały się do budowy dróg i miast, rozwoju edukacji i kultury, budowy cerkwi oraz opanowania nowych ziem. Rozkwit handlu herbatą z wykorzystaniem drogi lądowej miał miejsce aż do końca XIX wieku. Po utworzeniu Kanału Sueskiego dostawy herbaty do Europy staniały i, wraz z rozpoczęciem produkcji herbaty w Indiach oraz na Cejlonie, Wielki Szlak Herbaciany stopniowo zaczął tracić na znaczeniu, ale nie doprowadziło to do jego całkowitego obumarcia.

Współcześnie wiele odcinków szlaku herbacianego przekształcono w magistrale kolejowe i drogowe. Weszły one w skład całej sieci transportowej, łączącej kraje Azji oraz Europy. Na szlaku odbywa się handlowa wymiana między Rosją, Mongolią i Chinami. Jednym z popularnych kierunków handlu stał się shop-turyzm. W związku z tym dzieje Wielkiego Szlaku Herbacianego pokazują bogaty materiał dla rozwoju turystyki kulturowej oraz utworzenia jednego z większych na świecie transkontynentalnego, międzynarodowego szlaku turystycznego. Idea ta leży u podstaw podejmowanego współcześnie projektu "Szlak Herbaciany", propagującego rozwój turystyki międzynarodowej.

Autor: Brak danych.

Źródło: http://www.baikaltravel.ru/printtext.php?id=28 (wgląd: 9.10.2010).

Data publikacji: Brak danych.